Resumen Artículo
visto 451 947

Cómo citar
Arcos Méndez, M., & Sheseña Hernández, A. (2015). Rezo ch’ol en la cueva de Jolja, Tumbalá, Chiapas, del tatuch Miguel Arcos Méndez. LiminaR. Estudios Sociales Y Humanísticos, 13(1), 159-176. https://doi.org/10.29043/liminar.v13i1.373

Resumen

.


El rezo que se presenta a continuación, y que se publica por vez primera, fue pronunciado en ch’ol por Miguel Arcos Méndez, tatuch de Tumbalá, Chiapas. Lo registré en cinta magnetofónica de microcassette el 23 de enero de 1999 en la entrada de la cueva Jolja, localizada en el paraje de Joloniel en el municipio mencionado. El propósito del rezo consistió en solicitar permiso a don Juan, la divinidad de la caverna, para que ese día nuestro equipo de investigación pudiera ingresar en la cueva y fotografiar las pinturas mayas clásicas conservadas en el lugar.

El rezo contiene invaluable información etnográfica y léxica acerca de variados aspectos de la cultura de los ch’oles, desde religiosos, como procedimientos rituales y concepciones sobre rasgos de divinidades, hasta elementos de geografía, historia local y estilos discursivos, entre otros elementos.

En 2011, Emérito Pérez Ocaña y Francisco Méndez Torres, profesores bilingües de la Universidad Intercultural de Chiapas, llevaron a cabo la transcripción ch’ol del rezo completo, así como su traducción al español, la cual revisé junto con los profesores mencionados. Editamos el texto de manera conjunta en los dos idiomas. En él, dividimos el rezo en párrafos y ajustamos la puntuación tomando como criterio la lógica del discurso, las pautas en el léxico empleado y la entonación del rezador. Las divisiones resultantes sin duda no son del todo exactas, pero facilitan la lectura.

1. Pagre yos kajkäñañ 1. Padre Dios mi cuidador: woli kulelojoñ kpaselojoñ estamos viniendo ktyaty ktyatylojoñ tyatyäl kwañ padre mío, padre nuestro, padre Juan yos kajkäñañ Dios mi cuidador, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, 2. woli tyilel jk’eletylojoñ 2. venimos a verte, mach jach tyoj ktyilelojoñ kulelojoñ ila tyi ye’bal awok’ no venimos de a gratis aquí a tus pies ilayi tyi ye’bal kolem ch’eñ aquí debajo de la gran cueva, ya’i baki añety ch’ujuyum ahí donde tú estás, señor santo, woli kak’enlojoñ jump’ejl kopa estamos dando una copa, cha’p’ejl kopa dos copas, ili lumil pañimil a esta tierra del mundo machik wolix cha’ach tyilelojoñ kpaselojoñ no venimos de a gratis wäleyi señor jesukristo Ahora, señor Jesucristo yum yos yos pagre señor Dios, Dios padre, 3. jiñ cha’añ woli tyilel kak’enlojoñ kchoklojoñ 3. venimos a derramar, jk’ajtyinlojoñ jkuxtyälojoñ a pedir por nuestra vida, komlojoñ yos queremos Dios, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, santu templo santu klesia yos santo templo, santa iglesia Dios, señor jesukristo tyatyäl kwañ señor Jesucristo, padre Juan ktyatylojoñ yum padre nuestro, señor tyatyälix tyatyälix tsa’ chämi padre que murió; 4. jiñ meku cha’añ 4. ya ves, woli kak’eñlojoñ chokbeñlojoñ estamos derramando jump’ejl cha’p’is una (copa), dos (copas), ja’el ili wäbä añ también éstos que aquí están machbä añ wäleyi y los que no están ahora, yos kajkäñañ Dios mi cuidador, kch’ujutyaty ch’ujuyum mi padre santo, señor santo; 5. ya’ tyoj ma´ kaj k’el 5. ahí tú lo verás. koltyañoñlojoñ Ayúdanos, p’untyañoñlojoñ compadécete de nosotros, yos ch’ujutyaty ch’ujuyum Dios padre, santo señor santo, jiñ meku cha’añ yos porque ya ves, Dios pagre señor jesukristo Padre, señor Jesucristo, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo […]1ktyijikñiyel kontentolojoñ […] satisfechos señor jesukristo señor Jesucristo, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo. 6. kyumlojoñ kesus2 6. Señor nuestro Jesús, por la señal de la santa rus por la señal de la santa cruz, yos mio pagre nuestro kesus Dios mío, padre nuestro Jesús, pagre nuestro padre nuestro santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre, käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; pagre nuestro padre nuestro santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre, käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; pagre nuestro padre nuestro santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre, käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; pagre nuestro padre nuestro pagre nuestro padre nuestro santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre, käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; yos te salbe padre nuestro k’ajtyilojoñ abendision santificado sea tu nombre, kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; yos te salbe Dios te salve, k’ajtyilojoñ abendision pedimos tu bendición, kyum kesus señor Jesús; yos te salbe Dios te salve, k’ajtyilojoñ abendision pedimos tu bendición, kyum kesus señor Jesús; yos te salbe Dios te salve, k’ajtyilojoñ abendision pedimos tu bendición, kyum kesus señor Jesús; yos te salbe Dios te salve, k’ajtyilojoñ abendision pedimos tu bendición, kyum kesus señor Jesús; yos te salbe Dios te salve, k’ajtyilojoñ abendision pedimos tu bendición, kyum kesus señor Jesús; santa mariya magre de yos Dios te salve, santipikado sea tu nombre pedimos tu bendición, käntyañoñ […] kyum kesus señor Jesús; santa mariya magre de yos santa María madre de Dios, santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre, käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; santa mariya magre de yos santa María madre de Dios, santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; santa mariya magre de yos santa María madre de Dios santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre, käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; santa mariya magre de yos santa María madre de Dios santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; santa mariya magre de yos santa María madre de Dios santipikado sea tu nombre santificado sea tu nombre käntyañoñ […] kyum kesus Cuídanos […] señor Jesús; por la orasion cha’añ santa rus santa María madre de Dios yos mio […] kesus santificado sea tu nombre por la orasion cha’añ santa rus Cuídanos […] señor Jesús; yos mio […] kesus por la oración a la santa cruz Dios mío […] Jesús; por la oración a la santa cruz Dios mío […] Jesús. 7. wäle yos kajkäñañ 7. Ahora Dios mi cuidador ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo k’ele […] mira […] kulelojoñ kpaselojoñ ya’ tyi ye’bal awok llegamos ahí bajo tus pies, ye’bal ak’äb bajo tus manos, ch’ujul tyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, ktyaty kwañ ktyaty kyum mi padre Juan, mi padre, mi señor yos kajkäñañ Dios mi protector ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 8. woli tyilel jk’ajtyiñlojoñ perdon 8. venimos a pedir perdón, woli tyilel jk’añtyiñlojoñ bendisioñ venimos a pedir bendición , tyi ityojlelob ili x-e’tyelob xtroñelojob a petición de estos funcionarios trabajadores, yos kajkäñan Dios mi cuidador ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, che’ bajche’ wä’añ antopologo como el antropólogo que aquí está, cha’añ wäleyi yos kajkäñañ para eso es ahora Dios mi protector ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 9. wäleyi yos kajkäñan 9. ahora Dios, mi cuidador ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, jin meku cha’añ wäleyi por eso ahora, yos kajkäñan Dios mi cuidador, mi käl k’elbiletyix yo digo que ya te habían visto, känbiletyix icha’añob que ya te conocían, wäle jin meku cha’añ por eso ahora wäle woli kcha’julelojoñ tyilel estamos llegando otra vez yambäyob x-e’tyelob acha’añ [con] otros funcionarios tuyos, wäleyi yos kajkäñañ ahora Dios mi protector, ktyaty lojkwañ padre don Juan, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 10. kome lajal che’ bajche’ wä’añ 10. porque así como está aquí, tsa’ ñumiyety tyi pañimil tú pasaste por este mundo, wäleyi yos kajkäñañ ahora Dios mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, wä’äch pasem aquí naciste, wä’äch añety ilayi aquí estás, wa’alety ila tyi jump’ejl templo aquí estás parado en un templo, ilayi tyi santu templo aquí en este templo santo, santu klesia santa iglesia, yos kajkäñañ Dios mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 11. jinäch ilibä ch’ujulbä otyoty 11. es en esta casa sagrada, ch’ujulbä templo yos kajkäñañ santo templo, Dios mi protector , baki mi jk’ajtyiñlojoñ bendisioñ en donde encontramos bendición, baki mi jk’ajtyiñlojoñ pabor yos en donde encontramos favor Dios, che’ bajche’ wä’añonlojoñ tyi pañimil como estamos aquí en el mundo, che’ bajche’ wä’añonlojoñ tyi mulawil como estamos aquí en el mundo, woli akäntyañonlojoñ tú nos estás cuidando, woli acha’leñonlojoñ tú nos estás ayudando ila tyi wokol yos wäle ante las dificultades Dios ahora ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 12. kome lajal k’axetyach 12. como tú te cambias mi’ amajlel k’äläl tyi lonjwañ te vas hasta [el cerro] don Juan, k’äläl ya’ tyi serro norte hasta allá en el cerro norte, wäleyi yos kajkäñañ ahora Dios, mi protector, ya’ woli apejkäntyel ya’i te están hablando allá mi mach ya’ añety ya’i si no estás allá, o wä’añety wä’i [entonces] estás aquí o mi’ amajlel tyi san jose o te vas hacia San José, ktyatylojoñ kyum padre nuestro, señor nuestro, ya’ tyi mariscal subikuski allá en Mariscal Subikuski; 13. jin meku cha’añ wäle 13. por eso ahora wolix ityojañob tyilel están llegando ili x-e’tyelob estos funcionarios, x-känbijob conocedores del camino, ila tyi pañimil wäle aquí en el mundo, ahora, yos kajkäñañ Dios mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 14. jin meku cha’añ 14. porque jiñix ik’äjnibal esto es de importancia, woli ajulel ak’elel están llegando a verte añobä iye’tyel los que tienen cargo, cha’añ añobä ye’tyelob esos que tienen cargo, yos kajkäñañ Dios mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 15. ya’ tyoj ma’ kajel k’elonlojoñ 15. ahí nos vas a ver, ya’ tyoj ma’ kajel akäntyabeñoñ ahí nos vas a proteger cha’añ bajche’ añ yilal porque son muchos, ili junp’ej ik’äjñibal son de mucha importancia […] […] wä’äch añety que aquí estás […] chumulety resides […] ila tyi junp’ej otyoty en esta casa, ila tyi junp’ej ajñibäl en este lugar o lajal k’axety o igual te cambias o ya’ añety tyi yambä awotyoty o estás allá en tu otra casa o ya’ añety o allá donde estés, ixtyi yambä allá en la otra [casa] baki añety wäle donde estás ahora, jin cha’añ mach kujiliklojoñ no sabemos, yos kajkäñañ señor mi protector; 16. jin meku cha’añ woli ityilelob 16. por eso están llegando ili xkaxlañob estos mestizos, ili señorajob estas señoras, acha’añ wäleyi yos tuyos ahora Dios, yos kajkäñañ Dios mi protector, cha’añ woli tyilel ik’elety vienen a verte porque isumleläch es verdad ili chuki añ ila tyi kueba lo que hay en esta cueva, ila tyi ch’eñ en esta cueva, ila bajche’ añ wäleyi tal como está ahora, kch’ujutyaty ch’ujuyum mi padre santo, señor santo; 17. jin meku cha’añ wäleyi 17. por eso ahora ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, jin wolibä jk’añtyinlojoñ lo que estamos pidiendo ilibä junp’ej ik’äjñibal es muy importante […] jk’ajtyiñlojoñ […] pidiendo chuki komlojoñ lo que queremos, chuki mas komlojoñ lo que más queremos ya’lel añi’ es agua de tu nariz, ya’lel awuty agua de tus ojos, kome ma’añik tsa’ jajmi pañmil porque no se abrió el mundo, kome ma’añik tsa’ jajmi pañmil porque no se abrió el mundo, kome ma’añik tsa’ jajmi pañmil porque no se abrió el mundo, ja’el woli jk’añtyinlojoñ también estamos pidiendo cha’añ mi’ ich’ujyel lok’el tyokal para que salgan las nubes, ityäs ibä tyokal [para que] se tiendan las nubes; 18. jin meku cha’añ yos 18. para eso, Dios, jin cha’añ wä’añ para eso aquí estás […] ik’äjñibal […] atento, che’ bajche’ wä’añ […] ik’äjñibal como aquí estás atento, wä’ käñtyibil aquí está a tu cuidado wä’ käñtyibil aquí está a tu cuidado ch’ujlel bu’ul el espíritu del frijol, wä’ käñtyibil aquí está a tu cuidado ch’ujlel ixim el espíritu del maíz; 19. ak’eñonlojoñ yos 19. danos Dios, ak’eñonlojoñ ch’ujutyaty ch’ujuyum danos padre santo, señor santo, ak’eñoñlojoñ pabor danos el favor, ak’eñonlojoñ abendision danos tu bendición , mil bendision [danos] mil bendiciones, mil pabor [danos] mil favores; 20. woli jk’añtyinlojoñ 20. lo que estamos pidiendo ila tyi pañimil en este mundo, yos kajkäñañ Dios mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, ktyatylojoñ jwañ Padre nuestro Juan, añäch tyi awenta está en tu poder añ tyi awotyoty está en tu casa añ tyi awajñibal está en tu lugar, wäleyi yos kajkäñañ ahora Dios mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 21. jin meku cha’añ wäleyi yos 21. por eso ahora, Dios, wäleyi ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora, padre santo, señor santo, mi kaj k’eloñlojoñ lo veremos, k’ajtyiñloñjoñ wäle te pedimos ahora ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, ak’eñoñlojoñ perdoñ danos tu perdón, ak’eñoñlojoñ bendisioñ danos bendición, wäleyi yos kajkäñañ Ahora, Dios mi protector ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 22. pejtyelel wä’añob 22. todos están aquí, ili pejtyelel ili lisensiadojob todos estos licenciados ame […] […] de repente, ak’eñonlojoñ kotyäntyel ja’el danos ayuda también, woli tyilel ik’elotyob ellos vienen a verte, woli tyilel ichäntyañob vienen a observarte ili junp’ejl lisensiadojob un grupo de licenciados, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 23. jin meku cha’añ wäleyi 23. por eso, ahora, yos kajkäñañ Dios mi cuidador, ak’eñoñixloñ kñuklel danos nuestra importancia, ak’eñoñixloñ dánosla, kolemlojoñ somos importantes; bajche’ mi ktyajlojoñ cómo hemos de encontrar bajche’ mi kpojmajleloñ ja’el cómo hemos de ir también; che’ bajche’ añ cómo los que están [aquí] woli tyi e’tyel troñel que están trabajando yik’otyob xlisensiadojob con los licenciados ili bajche’ como éste, ili Miquel Meneses este Miguel Meneses López, wäleyi tyaty ch’ujuyum ahora padre, señor santo, Miquel Meneses Lopes Miguel Meneses López, wäyeli yos kajkäñañ ahora Dios mi cuidador, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 24. iche’ joñon ja’el 24. a mí también ya’ tyoj ma’ kaj k’eloñ ja’el allá me vas a ver también, ya’ tyoj ma’ kaj k’änloñ ja’el allá me usarás también, ik’aba Miquel Arkos Mendes el nombre es Miguel Arcos Méndez wäleyi yos kajkäñañ ahora dios, mi cuidador, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, iya’ tyoj ma’ k’eloñ ahí me ves, bajche’ li e’tyel así como a este trabajo, bajche’ li troñel ja’el yos así como también a este trabajo, Dios, wäleyi ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora padre santo, señor santo; 25. jin cha’añ wäleyi 25. por eso ahora, yos kajkäñañ Dios mi protector, machme cha’añik xujch’ik machme [esto] no es un robo, no; tsa’ tyileyob ellos vinieron, tsa’ jach tyäli ik’elob sólo vinieron a ver, baki tsajñob de donde hayan venido, cha’añ mi’ ch’äm tyi wenta para que tome en cuenta cha’añ yumäl o gobierno el gobierno majki ik’el que se encarga, ich’äm tyi wenta que toma en cuenta señor jesukristo señor Jesucristo; 26. che’ bajche’ 26. porque […] tyi mejlel […] están haciendo tyi päjtyel ja’el […] también están realizando, jinäch ik’äjñibal eso es muy importante, woli iyäk’ ity’añ están dando su palabra, woli iyäk’ ityi’ están dando su boca jiñi x-e’tyelob troñelob estos funcionarios ya’ ba’añob tyi opisina allá donde está la oficina, wäle yos kajkäñañ ahora Dios, mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 27. kome mi käl 27. porque yo digo wäleyi yos kajkäñañ ahora dios, mi protector, k’elbiletyäch que eres conocido icha’añ tyi wajali desde hace tiempo tyi oñiyi muy antes, añäch mi käl yo digo que está, añäch tyi istoria que está en la historia, bajche’ äch wäle como ahora, añety tyi k’äjñibal eres de importancia, yum tyaty yumäl señor padre autoridad, mach kmelbalix no es mi obra mach kpätybalixlojoñ no es nuestra obra, mach kujulik yo no sé bajche’ tsa’ kaj ik’elob cómo empezaron a verte, mach kujulik yo no sé bajche’ tsa’ kaj ikäñtyañob cómo empezaron a conocerte wäleyi yos kajkäñan ahora Dios, mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 28. jin meku cha’añ 28. por eso ya ves wäleyi yos kajkäñañ ahora Dios, mi cuidador, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, imu’ abi kaj ilok’sañob tyi poto van a tomar foto ili bajche’ añ ik’äjñibal porque es de importancia, woli ich’ämob majlel la llevan bajche’ iyejtyal como una imagen, bajche’ juñil como papel bajche’ añ tal como está junp’ejloñ kseña es una seña nuestra, kome mach kujikloñ español como nosotros no sabemos español, mach kujikloñ no sabemos bajche’ tyi melel tyatyäl yumul cómo lo hicieron nuestros padres, jinäch lak kostumbre ésa es nuestra costumbre, bajche’ ili woliyoñ tyi ty’añ así como lo estoy diciendo tyatyäl yumulob padre de señores; 29. kome yujulix 29. porque ellos saben, añob alp’eñalob hay niños mu’ bä ikäñob español que saben español, mu’ bä ikäñob ty’añ que saben hablar, mu’ bä ikäñob tyi yos que conocen a Dios, entonces tyi partejix ja’el entonces son parte también; kome jiñi tyatyäl yumäl porque esos ancianos jiñachtyo mu’ bä imelob orasioñ son los que hacen oración, mu’ bä imelob pavor tyi templo los que hacen favor en el templo, tyi klesia en la iglesia yos kajkäñañ Dios mi protector; 30. lajal bajche’ tsa’ jubiyoñ tyilel 30. vine así ya’ ... mäktyintyel tyi kaye [porque] me encontraron ahí en la calle, wäle mi kmajle ahora vengo kotsabeñob abi bela a meter velas ik’ajtyiñ bendisioñ para pedir bendición, ik’ajtyiñ pavor para pedir favor ya’ tyi templo allí en el templo, ya’ tyi klesia yos allí en la iglesia Dios, komeix iweñ käñäyob porque ellos saben bien bajche’ ik’ämbal imel abi ke’tyel cómo hago mi trabajo, woli ik’elob lo están viendo, jin meku cha’añ por eso ma’ mi ikäyäñob no me dejaban, wersa mi ipuyoñob me trajeron, wersa mi ich’ämäñob yos me trajeron Dios; 31. pero cha’añ kome 31. pero como antyoloñ ke’tyel tenemos cargo, antyoloñ ktroñel tenemos trabajo, antyolon kajpe tenemos cafetal, kom ... tyuk’lojoñ cha’leloñ [entonces] queremos cortarlo, ya’ woli tyi tyikiñ ahí se está secando, ya’ woli tyi jileli ahí se está acabando, yos kajkäñañ Dios mi protector, ame añtyo bajche’ a ver si hay cómo mi’ cha’ tyajlojoñ ik’exol yos recuperarlo, Dios, yos kajkäñañ Dios mi protector; 32. jin meku cha’añ yos 32. por eso ya ves, Dios señor jesukristo señor Jesucristo, pejtyeleläch señorajob todas las señoras, um ... añob ili señora están aquí estas señoras, um ... añob ili kaxlañob están aquí los mestizos, cha’añ tsa’ tyäli ik’el por eso vino a ver tsajñob [por eso] vinieron ñajtybä ch’oyolob los que son de lejos, bä tyalel los que vienen, bä julemob los que llegan ch’oyolob tyi san kristobal son de San Cristóbal, ch’oyolob tyi jo’bel son de Jovel jinäch ya’bä lok’emob tyälel los que vienen de allá, ya’ ya’ tyi san kristobal allá de San Cristóbal; 33. entonces wäle 33. entonces ahora, yos kajkäñañ Dios mi protector, wäle ijule icha’k’elob ahora vienen a ver otra vez ili bajche’ yilal ili pañimil cómo está este mundo, bajche’ yilal ili tyi’ otyoty cómo está esta entrada de esta casa, bajche’ yilal ili tyi’ ajñibal cómo está esta entrada de este lugar; 34. jin meku cha’añ 34. por eso wäle yos Dios, ahora añixloñ kpermiso tenemos permiso, ili mi kaj kocheloñ majlel vamos a entrar baki tsajñi ityajoñob a donde vinieron a encontrar; 35. jin cha’añ 35. para eso woli ik’ajtyiñob permiso estamos pidiendo permiso, cha’añ ma’añik mäktyintyeloñ para que no nos tapen, yos kajkäñañ Dios mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, santo señor, jinche’ ja’el también ili iyum ili ko’ el dueño y la abuela ili pañimil de este mundo, ili otyoty de esta casa, ili ajñibal de este lugar, wäle ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora padre santo, santo señor; 36. ma’añ mi’ ipäsbeñoñlojoñ ibä 36. que no se nos muestren jiñi ichäñil las alimañas, ma’añ mi’ ipäsbeñoñlojoñ ibä que no se nos muestre jiñi bajlum el tigre ila tyi tyi’ otyoty en la entrada de esta casa, tyi’ ajñibäl la entrada de este lugar, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, santo señor; 37. jin meku cha’añ wäleyi 37. por eso ahora, yos kajkäñañ Dios mi protector, iya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí nos verás, iya´ tyoj ma’ kaj käntyañoñlojoñ ahí nos cuidarás, käntyañoñlojoñ yos cuídanos Dios kome mach xujch’ik tsa’ tyiliyonlojoñ porque no vinimos a robar, machbä jin tsa’ tyiliyonlojoñ no venimos a eso, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, santo señor; 38. kome jiñi lisensiadojob ja’el 38. porque también los licenciados tsa’ jach tyili ik’el isujmlel sólo vinieron a ver la verdad, bajche’ añ yilal ili ik’äjñibali cuál es su utilidad, tsa’ tyili ilok’sañ tyi poto vinieron a tomar foto cha’añ mi k’otyel ipäs para que lleguen a enseñar baki añob tyi opisina icha’añobi allá donde están las oficinas de ellos bajche’ ik’äjñibal cuál es su importancia, bajche’ iwentyäleyi cuál es su significado, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 39. cha’añ much iñojp’el 39. es para que crean añäch ili santu templo que existe este santo templo, iñojp’el che’ bajche’ wä’äch añ [para que] crean que aquí está ili tyatyiloñ wañ nuestro padre Juan, kome mi iyälob porque dicen ktyatyiloñ wañ que de nuestro padre Juan iyotyoty iliyi es ésta su casa, mach añik añ tyi mulawil no anda en el mundo, añäch bajche’ añ wäleyi está como está ahora, yos kajkäñan Dios mi protector; 40. jiñ meku cha’añ wäleyi 40. porque ahora, yos kajkäñan Dios mi protector, tsiktyesa te muestras, abi tsa’ sub abäj te manifestaste tyi wajali desde hace tiempo, tyi oñiyi desde la antigüedad, baki tsa’ apäsä abäj en donde te mostraste k’älä ya’i tyi hasta allá, k’älä tyi wañ hasta donde está Juan, jiñ meku cha’añ por eso, ya’ tyi santo lonkwañ allá en el santo [cerro de] don Juan, mi iyälob dicen; 41. jiñ meku cha’añ 41. por eso ya’ tyi meleyobä allá hicieron tyatyäña’älob nuestros ancestros tyi wajali en el pasado, tyi oñiyi en tiempos pasados, kome kabältyo wiñal porque había mucha hambre, kabältyo k’iñtyuñ mucha sequía, kabältyo ma’añ mucha necesidad mi ktyajloñ ixim de encontrar maíz, tyajloñ bu’ul de encontrar frijol jintyo tsa’ majliyob hasta que fueron ya’ ya’ tyi k’älätyo tyi wañ hasta allá donde Juan, jiñotyo kpapa todavía mis padres tsa’ majliyob fueron [allá], entonces ya’ tyo entonces así, tsa’ k’untye’ poco a poco, kaj k’uxloñ ixim empezamos a comer maíz, kaj k’uxloñ bu’ul empezamos a comer frijol, wäleyi yos kajkäñañ ahora Dios, mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 42. jin meku cha’añ 42. por eso ya ves, wäleyi yos kajkäñañ ahora Dios, mi cuidador, woli kchän k’ajtyiñetylojoñ continuamente venimos a pedirte kome albil isujmel porque está dicha la verdad, lon jach mi la’ chäntyelel ilayi “en vano vienen aquí”, che’ tsa’ iyälä así dijo; 43. jin meku 43. por eso ya ves, ajñemonäch ja’el yo también llegué ya’ tyi k’älä lon kwañ hasta allá en donde está don Juan, entonces tyi iyälu [quien] entonces dijo: che’ mach ma’ achän sujtyel ye’tyela “para que ya no regreses a trabajar atyile tyi ñajty [para que no] vengas de lejos, añäch otyoty ya’ ya’i hay casa ahí, añäch templo ya’i hay templo ahí, mach añik ñajtyi añetylayi no estás lejos de ahí aläk’äjach añ kotyoty cerca tengo mi casa”, che’ tsa’ yälä asi dijo; 44. jin meku cha’añ 44. por eso wäleyi yos ahora Dios, wäleyi kajkäñañ ahora mi protector, jiñ meku ya ves, jiñibä ik’äjñibal esto es de importancia, iwolix ityojoñop tyäle iwuty vienen directamente ili lisensiadojobi yos estos licenciados Dios wäle ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora, padre santo, cha’añ mi ich’ämbentyel isujm para que comprendan la verdad, bajche’ ik’äjñibal iliyi cuál es la importancia de esto jin junp’ejl ik’äjñibali que es muy importante, jin cha’añ wäle por eso es ahora, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 45. ya’ tyoj ma’ kaj k’el 45. ahí verás, ya’ tyoj ma’ kaj käntyañlojoñ ahí nos vas a cuidar, ili añ tsa’ tyiliyob estos que vinieron, ili jaytyikil ¿cuántos serán? mi käl añob ocho yo digo que son ocho tsa’ tyiliyob ili kaxlañob los mestizos que vinieron, ili lisensiadojob estos licenciados, ba’bä tyilemob ¿de dónde vendrán? ba’bä julemob ¿de dónde llegarán? o mi’ tyilem tyi tukstla vienen de Tuxtla o mach kujilik o no sé, baki tyilem tyi yambä lum vienen de diferentes lugares; 46. jin meku cha’añ wäle 46. por eso ahora kch’ujutyaty kch’ujuyum mi padre santo, señor santo, cha’añ tsa’ tyili por eso vinimos yik’otyob ili lisensiado con los licenciados ili antopolo [con] los antropólogos, jin meku por eso ya ves ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, ya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí vas a ver ahora, ya’ tyoj ma’ kaj akäñtyañoñ wäle ahí nos vas a proteger ahora, kch’ujutyaty ch’ujuyum mi padre santo, señor santo; 47. jin meku cha’añ 47. por eso ya ves, mu’ abi kaj itsajiñob van a examinar, mu’ abi kaj ik’elob van a ver bajche’ ik’äjñibal cuál es su utilidad, cha’añ woli tyi lok’el tyi poto por eso están sacando fotos, cha’añ isujmeläch porque eso tiene sentido bajche’ añ wäle como está ahora ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 48. pagre señor jesukristo 48. padre señor Jesucristo, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, mi k’ajtyilojoñ bentisióñ pedimos nuestra bendición tyi atyojlel a ti directamente, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 49. señor san miquel3 49. señor San Miguel, san miquel yum señor San Miguel, che’ wäle ili como ahora tsa’ iwa chocoyob awaläp’eñal que dejaron un representante tuyo, imach kujilik chuki ik’aba no sé cómo se llama, tyi wa’chokobeyob pararon un representante, iyotsabeñob ik’aba le pusieron un nombre kome ma’añ iliyi porque no estaba éste, mi añix si ya estaba, mi wa’tyilix si ya estaba parado ili añ yilal éste que se ve, ili añ mero tsijibtyobä yilal éste que se ve muy nuevo, pero mach kujilik no lo sé, jaip’elix jab hace cuántos años, jaip’elix ora hace cuántas horas, jaip’elix tiempo hace cuánto tiempo, mi añix si ya estaba jaip’elix jab hace cuántos años awujil ja’el o ma’añik tú lo sabes o no majki tyi k’el […] quién lo vio […], tsa’ wäle tyili k’elob ahora vinieron a ver […] bajche’ iliyi […] como éste; 50. jin meku cha’añ wäleyi 50. por eso ahora yos kajkäñañ Dios mi protector, ya’ tyoj ma’ kaj k’eleloñ señor ahí verás de mí señor, señor jesukristo señor Jesucristo, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, ya’ tyoj ma’ kaj k’eleloñ ahí veraá de mí, wäle ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora padre santo, señor santo; 51. kome lajal bajche’ 51. porque también […] […] mi ya’ […] tyi pojkel allí donde lavan jiñi ña’ birgen del karmen a la madre Virgen del Carmen ila tyi tyi’ otyoty en la puerta de esta casa, ix tyi ityi’ jol ixtye’ja’ allá en la boca del nacimiento del [río] Ixte’ja’; 52. jin meku cha’añ wäleyi 52. por eso ahora, yos kajkäñañ Dios mi protector, ya’ mi kaj iyujtyel pokol allá la van a lavar, ya’ mu’ tyi isäk’ob allá donde lavan, cha’añ mi jk’ajtyiñloñ bentisioñ para que pidamos bendición mi jk’ajtyiñloñ pabor te pedimos favor, mi jk’ajtyiñlojoñ mil bentisioñ te pedimos mil bendiciones k’älä tyi tyojle ktyaty directamente a mi padre añ tyi panchañ que está en los cielos cha’añ mi’ ijubel para que baje ili ya’lel añi’ agua de tu nariz, ya’lel awuty agua de tus ojos, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 53. jatyety mi achajpañ 53. tú, tú preparas jatyety ch’ujutyaty ch’ujuyum tú, padre santo, señor santo, bajche’ añ ili ik’äjñibal cómo ha de servir, jin cha’añ mi’ ktyile por eso venimos jk’antyiñloñ bentisioñ wäleyi a pedir bendición ahora, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 54. lajal che’ bajche’ ili tsa’ ujtyi tyi mayo 54. así como sucedió en mayo, tsajñoloñ tyi tres de mayo venimos el tres de mayo, tyi tres de mayo el tres de mayo, tsajñolojoñ k’älä tyi nuebe venimos el nueve, k’älä tyi yes el diez, k’älä tyi bente de mayo el veinte de mayo, ityi ux p’ej welta tsajñoñ ilayi tres veces venimos aquí, yos kajkäñañ Dios mi protector; 55. jiñ meku cha’añ wäle 55. es por eso que ahora, yos kajkäñañ Dios mi protector, woli jk’ajtyiñloñ bentisioñ estamos pidiendo bendición, cha’an konlojoñ ch’ujubä ch’ujlel porque queremos un espíritu santo, konlojoñ kbäktyaloñ tyi pañimil queremos vida en el mundo cha’an konlojoñ junp’ej kracia porque queremos una gracia, yos señor jesukristo Dios señor Jesucristo, wäle ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora, padre santo, señor santo; 56. jiñ meku cha’an wäle 56. por eso ahora ya ves, yos kajkäñañ Dios mi protector, woli iyäk’ob ichokob junp’ejl limoxna ellos están regando una limosna, junp’ej bela una vela wäle ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora padre santo, señor santo, ya’ tyoj ma’ kaj k’eleloñ ahí verás de mí, ya’ tyoj ma’ kaj tyilel ahí llegarás, wäle yos kajkäñañ ahora Dios, mi protector; 57. che’ ja’el […] ili ik’äjñibal 57. así también […] el deber ma’ […] koltyintyel no […] ayuda tyi kotyoty tyi kajñibal yos en mi casa donde resido, Dios, ya’ tyoj ma’ kaj k’eloñ ahí verás de mí, ya’ tyoj ma’ akäntyañoñ ahí me protege,s ya’ tyi kotyoty ja’el allá en mi casa también cha’añ tyijikñayoñ para que sea feliz,, bajche’ añ ili así como está éste woli ipäyoñob tyilel que me está trayendo ili junp’ej lisensiadojob este grupo de licenciados, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, ya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí los verás, ya’ tyol ma’ kaj akäntyañ ahí los cuidarás, wäle ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora padre santo, señor santo; 58. jin meku cha’añ yos 58. es por eso Dios, kome abix iyorolel ktyilelojoñ porque ayer íbamos a venir, pero wäle pero ahora ma’añik tyi kñusäbeyob ity’añ no desobedecí sus palabras, wä’ tsa’ cha’ tyiliyob ik’ajtyiñ bendisioñ aquí volvieron a venir a pedir bendición ili añobä iye’tyelelob los que tienen cargo wäle ch’ujutyaty ch’ujuyum ahora, padre santo, señor santo kajkäñan mi protector, ya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí los verás, iya’ tyoj käntyibenoñ wäleyi cuídanos ahora, yos kajkäñañ Dios mi protector ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 59. jin cha’añ 59. por eso señor jesukristo señor Jesucristo, ya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí los verás, ya’ tyoj ma’ akäntyañ ahí los cuidarás, bajche’ mi kaj cha’ lok’enloñ majlel vamos a salir otra vez ameku tsajñob tal como vinieron ili tyi junp’ej tyi’ otyoty a esta entrada de esta casa, tyi’ ajñibal de este lugar, bajche’ ili k’äjñibal porque es importante, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 60. jin meku cha’añ wäleyi 60. por eso es ahora, yos kajkäñañ Dios mi protector, cha’añ mu’ abi ik’elob para que lo vean, mi ikäñob [para] que conozcan bajche’ […] ik’äjñibal cuál es su importancia ili tyi’ otyoty de esta entrada de la casa, tyi’ ajñibal [de esta] entrada de lugar, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 61. jin cha’añ wäle 61. por eso ahora, kyum yos kajkäñañ señor Dios mi protector, kotyäbeñoñob ayúdamelos […] […] ma’me yajlik que no se caigan, ma’me tyäjts’ijkob yok que no se resbalen sus pies, che’ bä tyi ili señorajob como estas señoras que están aquí, ili kaxlañob estos mestizos, yos kajkäñañ Dios mi protector; 62. machme ñäm’alob tyi xämbal 62. porque no están acostumbrados a andar ila tyi bij en este camino tyi ja’el en el agua, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, kome mu’ abi ik’elob porque ellos ven mach bä ak’äl bij que no está limpio el camino, mach bä ak’älik ja’ que no está limpio el río, bajche’ mi ktyileloñ ya que venimos , ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, ya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí los verás, ya’ tyoj ma’ akäntyañ ahí los cuidas, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 63. […] 63. […] machme añik chuki añ mi ilok’sañob porque no hay nada que saquen, machme chuki ipik’ob lok’el no hay nada que excavar ila tyi lum tyi ok’lel de esta tierra, de este lodo, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, wä’äch añob tyi ikomisioñ aquí están de comisión, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 64. jin meku cha’añ wäleyi 64. por eso ahora, yos kajkäñan Dios mi protector, ya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí nos verás, ya’ tyoj ma’ akäntyañ ahí nos cuidas, bajche’ mi’ lok’eloñ majlel pues hemos de salir de aquí, o tyijikñal … lok’eloñ majlel alegres salimos de aquí, kontento mi’ kpaselojoñ yos contentos salimos Dios, wäle yos kajkäñan ahora Dios, mi protector, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo, ya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí los verás, ya’ tyoj ma’ akäntyañ ahí los cuidas, señor jesukristo señor Jesucristo, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 65. jin meku cha’añ 65. por esto, ili k’ämbal por este servicio k’ajtyiloñ bentisióñ ja’el pedimos bendición también, kome lajal bajche’ […] porque igual como […] […] ja’ […] el río ili alp’eñalob acha’añ estos niños tuyos baki mi’ […] ja’ donde […] el río ya’ baki mi’ […] allá donde […] […] […]; 66. kome lok’el ja’el ilayi 66. porque también sale aquí, mi’ majlel tyi jol ixtye’ja’ va desde el nacimiento del [río] Ixtye’ja’ kome cha’ tyile jiñi ja’ porque vuelve a venir el río, mi’ cha’ maj tyi p’ojle ixi vuelve a irse a crecer allá cha’añ mi’ ts’änsalojoñ para que bañemos jiñi ch’uju ña’lojoñ a nuestra santa madre che’ bajche wen jamäl jiñi pañämil cuando haya buen tiempo; 67. jin meku cha’añ yos 67. por eso Dios, cha’añ wäle por eso ahora ts’äk’tyesañ cúmpleles bajche’ ik’ämbal pues es importante cha’ ma’añik añ jiñi para que no haya esas chuki añ wokol dificultades que hay, mi’ klok’elojoñ wäle pues saldremos ahora, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 68. jin meku cha’añ 68. por eso ya ves, añ bä kuxulety yum estás vivo señor Dios, yos kajkäñañ Dios mi protector, iya’ tyoj ma’ kaj k’el ahí los verás, iya’ tyoj señor jesukristo ahí señor Jesucristo, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo. 69. orasion por la santa rus4 69. Oración por la santa cruz, yos mio Dios mío, señor kesus señor Jesús, orasion por la santa rus oración por la santa cruz, yos mio Dios mío, señor kesus señor Jesús. 70. ay yos kajkäñañ 70. ¡Ay! Dios mi protector ch’ujutyaty padre santo, wäle ch’ujuyum ahora señor santo mi k’ajtyiloñ bentisioñ te pedimos bendición, mi k’ajtyiloñ pavor te pedimos favor kome mi’ cha’ kajeloñ lok’el majlel porque empezaremos a salir, pasel majlel salimos ili walp’eñalob estos niños tuyos ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 71. jiñ meku cha’añ 71. por eso ya ves wäleyi yos kajkäñañ ahora Dios, mi protector, mach bajche’ jach no es así no más, mi’ tyilelelojoñ venimos, um ba’añ aquí está, woli mi’ ch’ämob tyilel aquí traen ili junp’ejl kopa cha’p’ejl kopa una copa, dos copas, ili añobä iyetyelob los que tienen trabajo acha’añ son tuyos wäle yos kajkäñan ahora Dios, mi protector; 72. wä’äch ak’eloñ 72. aquí me ves choklojoñ [estamos] derramando wä’ tyi pañimil aquí en el mundo mi’ tyikiñ ityi’ que tiene sed, tyikiñ iya’k ili lum ok’ol ja’el tiene sed esta tierra; 73. mach cha’añik xujchik’ 73. no venimos a robar, machbä jiñi tyi tyilelojoñ no venimos a eso wäle señor ahora señor, señor jesukristo señor Jesucristo, ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo; 74. mi cha’ lok’eloñ majlel 74. nos vamos wäle yos kajkäñañ ahora Dios, mi protector ch’ujutyaty ch’ujuyum padre santo, señor santo.